İş Hukukunda İşçi Hakları - Samsun İş Davası Avukatı

İş Hukukunda İşçi Hakları

Çalışma hayatı, bireylerin ekonomik ve sosyal yaşamlarını şekillendiren temel bir unsurdur. Ancak bu dinamik ortamda, işçi ve işveren arasındaki ilişkinin dengeli ve adil bir zeminde yürütülmesi, yasalarla güvence altına alınmıştır. Türkiye'de işçi hakları, 4857 sayılı İş Kanunu başta olmak üzere çeşitli yasal düzenlemelerle korunmaktadır. Bu haklar, sadece genel çalışma koşullarını değil, aynı zamanda özel durumu olan (engelli, hamile, askerlik görevini yerine getiren gibi) işçilerin haklarını da kapsar. İşçi hakları, bireyin insanca çalışma koşullarına, adil bir ücrete, sosyal güvenceye ve iş güvencesine sahip olmasını sağlayan temel yasal korumalardır.

Bu makalede, işçi haklarının genel çerçevesini, özel sektördeki işçi haklarını, işten çıkarılan veya istifa eden işçinin haklarını, personel özlük haklarını ve engelli, hamile, askerlik görevini yerine getiren ve kadrolu işçilerin özel haklarını ayrıntılı bir şekilde ele alacağız.

İşçi Haklarının Genel Çerçevesi ve Özel Sektörde İşçi Hakları

İşçi hakları, tüm çalışanlar için geçerli olan temel prensipleri içerir. Bu haklar, anayasal bir güvence altında olup, İş Kanunu ile somutlaştırılmıştır.

Ücret Hakkı: İşçinin en temel hakkı, emeğinin karşılığı olan ücretin eksiksiz ve zamanında ödenmesidir. Asgari ücretin altında bir ücret belirlenemez. Fazla mesai, hafta tatili, genel tatil ve bayram günlerinde yapılan çalışmalar için yasalara uygun ek ücret ödenmelidir.
Çalışma ve Dinlenme Hakkı: İşçilerin günde en fazla 11 saat, haftada ise en fazla 45 saat çalıştırılması yasal bir sınırdır. Bu sürelerin aşılması fazla mesai olarak kabul edilir. Yıllık ücretli izin, hafta tatili, ulusal bayram ve genel tatillerde dinlenme hakkı da temel işçi haklarındandır.
İş Güvencesi ve Feshe Karşı Koruma: En az altı aydır çalışan ve işyerinde 30 veya daha fazla işçi bulunan işçiler, haksız feshe karşı korunmuştur. İşveren, sözleşmeyi feshetmek istediğinde geçerli bir neden bildirmek zorundadır.
Kıdem ve İhbar Tazminatı Hakkı: Belirli şartları taşıyan işçilerin, iş sözleşmesinin işveren tarafından feshedilmesi durumunda kıdem ve ihbar tazminatı alma hakkı vardır.
Sosyal Güvenlik Hakkı: Tüm işçilerin Sosyal Güvenlik Kurumu'na (SGK) bildiriminin yapılması ve primlerinin eksiksiz yatırılması zorunludur. Bu, işçilerin hastalık, yaşlılık, işsizlik gibi durumlarda güvence altında olmasını sağlar.

Personel Özlük Hakları Nelerdir?

Personel özlük hakları, bir işçinin iş ilişkisi boyunca sahip olduğu ve işveren tarafından yerine getirilmesi gereken haklardır.

Ücret ve Ücret Bordrosu: Ücretin eksiksiz ödenmesi ve her ödeme döneminde ücretin detaylarını gösteren bir bordronun verilmesi.
Yıllık Ücretli İzin: Yıllık izin hakkının, kanunda belirtilen sürelere uygun olarak kullandırılması.
Hafta Tatili ve Genel Tatil Ücretleri: Hafta tatili ve genel tatillerde çalışılmayan günler için tam ücret, çalışılan günler için ise ek ücret ödenmesi.
SGK ve Vergi Bildirimleri: Sigorta primlerinin ve vergilerin zamanında ve doğru bir şekilde yatırılması.
Diğer Mazeret İzinleri: Evlilik, doğum, ölüm gibi durumlarda yasal mazeret izinlerinin kullandırılması.

Özel Durumdaki İşçilerin Hakları

Türkiye'de, toplumun hassas kesimlerini oluşturan bazı işçi grupları için ek koruyucu hükümler getirilmiştir.

1. Engelli İşçi Hakları

İstihdam Kotası: İşverenler, 50 veya daha fazla işçi çalıştırdıkları işyerlerinde, belirli oranlarda engelli işçi istihdam etmek zorundadır.Özelde yüzde 3, Kamuda yüzde 4 engelli işçi çalıştırılma zorunluluğu vardır.
Engelli Vergi İndirimi: Çalışma gücü kaybı oranı belirli bir seviyede olan engelli işçiler, maaşlarında vergi indirimi alabilirler.
Özel Koruyucu Hükümler: Engelli işçilerin çalışma ortamlarının, engel durumlarına uygun hale getirilmesi (işyerinde fiziksel düzenlemeler gibi) ve sağlık durumlarına uygun görevlerde çalıştırılmaları esastır.

2. Hamile İşçi Hakları

Analık İzni: Hamile işçiler, doğumdan önce 8 hafta ve doğumdan sonra 8 hafta olmak üzere toplam 16 hafta ücretli izin kullanabilirler. Çoğul gebeliklerde bu süreye 2 hafta eklenir.
Yarı Zamanlı Çalışma Hakkı: Doğumdan sonra belirli bir süre, çocuğunun bakımı için yarı zamanlı çalışma ve ücretsiz izin kullanma hakları vardır.
Gece Çalışma Yasağı: Hamile işçilerin doğumdan önceki 24 ay ve doğumdan sonraki 24 ay boyunca gece postalarında çalıştırılması yasaktır.
İşten Çıkarılma Yasağı: İşveren, hamile bir işçinin hamilelik, doğum veya emzirme durumu nedeniyle iş sözleşmesini feshedemez. Bu durum, işçinin haklı fesih nedenidir.

3. Askerlik Görevini Yapan İşçi Hakları

İş Sözleşmesinin Askıya Alınması: İşçinin askerlik hizmeti nedeniyle işten ayrılması, yasal olarak iş sözleşmesinin askıya alınması anlamına gelir. Bu süre boyunca işveren, işçinin kıdem tazminatını ödemek zorunda değildir.
İşe Dönme Hakkı: Askerlik dönüşü, işçi askerlik terhis belgesinden itibaren iki ay içinde işverene başvurarak eski işine dönme hakkını kullanabilir. İşveren, askerden dönen işçinin başvurusunu reddederse, işçiye 3 aya kadar ücret tutarında tazminat ödemek zorundadır.

4. Kadrolu İşçi Hakları (Devlet Memurları ve Kamu İşçileri)

İş Güvencesi: Kamu kurumlarında çalışan kadrolu işçiler ve memurlar, 4857 sayılı İş Kanunu'na göre daha kapsamlı bir iş güvencesine sahiptir. Sadece belirli şartlarda ve disiplin süreçleri sonucunda işten çıkarılabilirler.
Özlük ve Sosyal Haklar: Kadrolu işçiler, sendikal haklar, sosyal yardımlar ve kamu toplu iş sözleşmelerinin sağladığı diğer avantajlardan yararlanırlar.

İşten Çıkarılan İşçinin Hakları Nelerdir?

Bir işçi işten çıkarıldığında, feshin nedenine ve süresine bağlı olarak çeşitli hakları doğar.

Kıdem Tazminatı:
Bir işyerinde en az bir yıl çalışmış olan işçi, iş sözleşmesinin işveren tarafından haksız bir şekilde feshedilmesi veya haklı nedenle kendi tarafından feshedilmesi durumunda, her tam yıl için 30 günlük brüt ücreti üzerinden hesaplanan kıdem tazminatına hak kazanır.
İhbar Tazminatı:
İşveren, iş sözleşmesini kanunda belirtilen ihbar sürelerine uymadan feshederse, işçiye ihbar süresine ait ücreti peşin ödemek zorundadır.
İşsizlik Maaşı:
İşveren tarafından geçerli veya haklı bir neden olmaksızın işten çıkarılan ve en az 600 gün sigorta primi ödemiş olan işçiler, İŞKUR'a başvurarak işsizlik maaşı alabilirler.
Diğer İşçilik Alacakları:
İşten çıkarılan işçinin, çalıştığı son aya ait maaşı, fazla mesai ücretleri, yıllık izin ücreti, genel tatil ve bayram ücretleri gibi tüm alacaklarının eksiksiz ödenmesi gerekir.

İstifa Veren İşçinin Hakları Nelerdir?

İstifa, iş sözleşmesinin işçi tarafından tek taraflı olarak feshedilmesidir. İstifa eden işçi, kural olarak kıdem ve ihbar tazminatına hak kazanamaz. Ancak bu kuralın bazı istisnaları vardır:

Haklı Nedenle İstifa: İşçi, işverenin İş Kanunu'na aykırı bir davranışı (ücretin eksik ödenmesi, mobbing, iş sağlığı ve güvenliği kurallarına uyulmaması vb.) nedeniyle sözleşmeyi haklı nedenle feshederse, kıdem tazminatı alma hakkına sahip olur. Bu durumda, istifa mektubunda fesih nedeni açıkça belirtilmelidir.
Askerlik Görevi Nedeniyle İstifa: Askerlik görevine başlamadan önce istifa eden işçi, kıdem tazminatına hak kazanır.
Kadın İşçinin Evliliği Nedeniyle İstifa: Kadın işçi, evlendiği tarihten itibaren bir yıl içinde evlilik nedeniyle istifa ederse, kıdem tazminatına hak kazanır.

İş Hukuku Alanında Sıkça Sorulan Sorular (SSS)

1. Kıdem tazminatı alabilmek için ne kadar süre çalışmış olmak gerekir?

Kıdem tazminatına hak kazanmak için aynı işyerinde en az 1 yıl çalışmış olmak gerekir.

2. İstifa eden bir işçi, kıdem ve ihbar tazminatı alabilir mi?

Kural olarak hayır. Ancak, işçinin haklı bir nedenle (ücretin eksik ödenmesi, mobbing gibi) istifa etmesi durumunda kıdem tazminatı alma hakkı doğar. İhbar tazminatı ise kural olarak işverenden talep edilemez.

3. İşsizlik maaşı alabilmek için hangi şartları sağlamalıyım?

İşsizlik maaşı alabilmek için, işten çıkarıldığınız tarihten önceki son 120 gün kesintisiz olarak prim ödemiş olmanız ve son 3 yıl içinde en az 600 gün işsizlik sigortası primi ödemiş olmanız gerekir. İstifa edenler, bu haktan yararlanamaz.

4. Fazla mesai ücreti nasıl hesaplanır?

İş Kanunu'na göre, haftalık 45 saati aşan çalışmalar fazla mesai olarak kabul edilir ve bu çalışmalar için saat başına ücret, normal ücretin %50 zamlısı olarak ödenmelidir.

5. Hamile bir işçiyi işten çıkarmak yasal mıdır?

Hayır, işveren, hamilelik, doğum veya emzirme gibi nedenlerle işçinin sözleşmesini feshedemez. Bu durum, işçi için haklı fesih nedenidir ve işçi, işe iade davası açabilir veya tazminat talep edebilir.

6. İşveren, yıllık iznimi kullandırtmazsa ne olur?

Yıllık izin, işçinin anayasal hakkıdır. İşveren, işçinin bu hakkını kullandırtmak zorundadır. Yıllık izni kullandırılmayan işçi, iş sözleşmesini haklı nedenle feshederek kıdem tazminatı alabilir. Ayrıca, iş sözleşmesinin sona ermesiyle, kullanılmayan tüm yıllık izinlerin ücreti, son ücret üzerinden işçiye ödenmelidir.